---

---

---

لزوم ارتباطات در توسعه فرهنگی جوامع امری بدیهی می نماید.ارتباطات با به کارگیری وسایل ارتباط-از اولین وسیله ارتباطی یعنی زبان تاجدیدترین تکنولوژی امروزی-میّسر است. در دهه های اخیر نیز بحث بر سر دهکده جهانی،عصر اطلاعات شایان توجه است.امروزه تولید وبازار یابی واشاعه و مصرف اطلاعات با بکارگیری ازشبکه های اطلاع رسانی در کشورهای پیشرفته جهان از ضروریات تلقی می شود.از دهۀ۶۰میلادی این کشورها توجه خاصی به استفاده از تکنولوژی های مدرن برای کسب هرچه بیشتر اطلاعات کرده اند.اما،وضع اطلاع رسانی در کشورهای جهان سوم به گونه ای دیگر است.در این کشورها از جمله در ایرانهنوز به اهمیت اطلاعات جهت برنامه ریزی های توسعه توجه کافی نمی گردد.به خصوص ضرورت توجه به تولید اطلاعات داخلی اهمّ مسائل است که در امر سرمایه گذاری دولت در برنامه های مختلف تأثیر مستقیم دارد.

---

در ایران هنوز پایگاه که بتوان اطلاعات کلیۀ کتابهای فارسی را به صورت ماشینی درآن ذخیره کرد پدید نیامده است.هرسازمانی به طور پراکنده وجدا از سازمانهای دیگر(از جمله کتابخانه ملی)به ضبط اطلاعات کتابشناختی منابع فارسی ولاتین خود اقدام می کند.از پایگاه MARCوفرم بین المللی آنUNIMARC،این فرمت مبنای کار ایجاد فرمتی ملّی برای ضبط اطلاعات کتابهای فارسی قرار می گیرد و با توجه نحوۀ نام گذاری فرمتهایی که دیگر کشورها با استفاده از فرمتMARCبرای خود طراحی کرد اند نام IRAMARCبه آن داده شود.

---

دلایل چندی باعث شد که این مقاله تدوین گردد. اولین وشاید مهمترین دلیل،رشد سریع استفاده از کامپیوتر،به خصوص کامپیوترهای شخصی،در ذخیره وبازیابی اطلاعات کتابشناسی است.این رشد نه در جریان بلکه بجا یا نابجا،در ایران هم چشمگیر بوده است.تا جایی که از قرائن برمی آید هیچکس تصور نمی کرد که کامپیوتر اینچنین در کتابخانه های ایران رسوخ پیدا کند.در شهر تهران لااقل۲۵ کتابخانه مشاهده شده اند که از کامپیوتر برای ذخیره وبازیابی اطلاعات سود می برند. احتمالاً رشد این پدیده سرعت بیشتری خواهد یافت.ولی به نظر می رسد که ما کتابداران-با هر اسمی:کتابدار،سنددار یا اطلاع رسان-در کنار استفاده از کامپیوتر به مسائل نظری این گونه کاربردها نپرداخته ایم. یعنی تا کنون مطلبی چاپ نشده است که اثر کامپیوتر را بر نوع سازماندهی کتابخانه یا مرکز اطلاع رسانی توضیح بدهد، یا مقاله ای موجود نیست که تاثیر کامپیوتر را بر سرعنوانهای موضوعی مورد بررسی قرار داده باشد.

---

در فصلنامه وزین«پیام کتابخانه»شماره اول سال سوم(بهار۱۳۷۲)مقالهای درج شده بود به نام «ایرامارک»(IRAMARC)برای تبادل اطلاعات فارسی(طرح پیشنهادی)که نویسنده واقع بینانه پیشنهاد کرده بودند که باید فرمت مارک ایران را طرّاحی و آن را برای ضبط اطلاعات کتابشناختی فارسی به کار گرفت. اینجانب که هم اکنون در حال نوشتن رسالۀ دکترای کتابداری خود در دانشکده مطالعات اطلاع رسانی،کتابداری،وآرشیو دانشگاه نیوساوث ویلز هستم مدت دو سال و نیم است که روی طرّاحی فرمت مارک ایران کار می کنم و چون به امید خدا کار در مراحل پایانی است باتوجه به مواردی که در مقالۀ فوق مطرح شده بود صلاح دیدم نکاتی را از طریق آن نشریه وزین به عرض نویسندۀ محترم مقاله و دیگر علاقه مندان برسانم.

---

در اغلب نظامهای اطلاعاتی هنگامی که کاوش صورت میگیرد .نظام ، مجموعه مدارک را به دو بخش تقسیم می کند مدارکی که با استراژی کاوش به کار رفته برای جستجو در نظام منطبق است که بازیابی شده اند (a+b)و کلیه مدارکی که با این استراژدی همسان نشده اند و در نتیجه بازیابی نیز نشده اند (c+d)این تقسیم بندی دوگانه مجموعه مدارک را می توان به عنوان شکلی از پیش بینی نظام دانست . نظام به تعبیری ،پیش بینی می کند که مدارکی مرتبط است و مدارک دیگر نامرتبط بدین ترتیب مدارک مرتبط را بازیابی می کند و مدارک نامرتبط را کنار می گذرد .

---

اینترنت که از آن به عنوان شبکه شبکه ها یاد می کنند یکی از بزرگترین شبکه های کامپوتری جهان است سابقه پیدایش این شبکه به سال ۱۹۶۹میلادی باز می گردد . در این سال آژانس پروژه های پیشرفته تحقیقات وابسته به وزارت دفاع آمریکا شبکه ای آزمایشی به نام آرپانت (arpaanet) تاسیس کرد .هدف اولیۀ ایجاد این شبکه به وجود آوردن تسهیلاتی برای ارتباط موثر میان دانشمندانی بود که از آژانس یاد شده بودجه تحقیقاتی دریافت می کردند . و از جمله مشکلات اساسی ارتباط کامپیوتری تا قبل از این تاریخ ، نداشتن پروتکل مناسب برای رد و بدل کردن پیام بین شبکه ها بود ....

---

به عنولان ناشری که در هر دو زمینۀ نشر الکترونیکی و میکروفرمها دارای تجربه است بارها در مورد مقایسۀ این دو روش ذخیره سازی و ارائه اسناد و مدارک مورد سؤال قرار گرفته ام.جای تعجب نیت اگر همگان در موقع بررسی کیفی این دو رسانه بر این باور باشند که در آینده ای نه چندان دور صنعت الکترونیک با شکست دادن ومنسوخ کردن میکروفرمها جای آنها را خواهد گرفت. با وجودی که این بحث در گذشته نیز وجود داشته است ولی در دهۀ گذشته بیشتر از هر زمان دیگری به آن پرداخته شده است.میکروفرمها حداقل برای پنجاه سال دیگر کارآیی خود را حفظ خواهند کرد زیرا دارای خصوصیاتی هستند که در هیچ رسانۀ دیگری یافت نمی شود.ظهور تکنولوژی جدید ذخیره و بازیابی و رائه اطلاعات،امکان انتخاب رسانه های مناسب را برای استفاده کنندگان فراهم می آورد و از آن میان میکروفرمها همچنان به عنوان رسانه هایی پویا جایگاه خود را حفظ خواهند کرد.

---

کاربرد کامپیوتر برای نشان دادن اطلاعات چندرسانه ای دیجیتالی،پدیده ای است که در همه جا رواج یافته است. امروزه کاربرد تجهیزات مختلف وتکنولوژی های گوناگون،نوعی سردرگمی ایجاد کرده است؛زیرا امکان استفاده و نمایش آنها توسط دستگاه های واحد عملاً امکان پذیر نیست. یک ایستگاه کاری با داشتن مجموعه ای از چندرسانه قادر است تصویر،صدا،دیسکهای لیزری یا سی.دی.رام، و ویدئو را به طور جداگاه بخواند ونمایش دهد.اگرچه استفاده کننده از طریق اتصال زنجیره ای به شبکۀ کامپیوترهای چندرسانه ای می تواند در اطلاعات آن مجموعه سهیم باشد،ولی تحقیقات نشان می دهد که فقدان یک سیستم مدیریت اطلاعات جامع،بزرگترین مانع در جهت توسعه سیستم است، که البته از طریق ارائه خدمات در پایگاه داده ها برای تنظیم و اداره کردن اطلاعات می توان بر این محدودیت غلبه کرد.

---

رشد روزافزون اطلاعات وپیشرفت تکنولوژی موجب تحولی شگرف در زمینه اطلاع رسانی گردیده است.بدست آوردن اطلاعات از منابع چاپی مستلزم صرف وقت بسیار بوده و محدودیتهای زمانی و مکانی را به دنبال داشته است،لیکن باگسترش تکنولوژی، کامپیوتر جایگزین شیوه های دستی بازیابی اطلاعات شده و به دست آوردن اطلاعات با شیوه ای متفاوت از طریق کامپیوتر صورت می گیرد.پایگاه های اطلاعاتی پیوسته یکی از مهمترین ابزارهای تکنولوژی موجود در زمینه اطلاع رسانی است.امروزه کاوش پیوسته وپرسش مستقیم از نظامهای کامپیوتری فعالیتی است که به طور فزاینده ای همه گیر شده است و به دلیل سرعت،دقت،قابلیت انعطاف،توان ترکیب منطقی و روزامد بودن و سایر دلایل، تعداد استفاده کنندگان از آن روز به روز افزایش می یابد. لیکن کاوش پیوسته مستلزم صرف هزینه فراوان است و مدت زمان کاوش یکی از عوامل محاسبۀ کاوش پیوسته است، به طوری که هرچه زمان کاوش افزایش می یابد بر هزینه نیز افزوده می شود. در کشور ما،علاوه بر هزینۀ استفاده از پایگاه های اطلاعاتی خارج از کشور،به دلیل بعد مسافت هزینه های سنگین مخابرات نیز افزوده می گردد.از این رو عامل زمان اهمیت بیشتری پیدا می کند و کاوشگر لازم است قبل از اقدام کاوش پیوسته دارای طرح جامعی از کاوش باشد و استراتژی مناسب را برآن اساس تدارک ببیند.این مقاله با توجه به مسائل و مشکلات فوق به تحلیل فرایند کاوش در نظامهای پیوسته می پردازد.

---

نمایه سازی به عنوان یک مهارت یا شکل هنری و به عنوان یک تکنولوژی،در دهه های اخیر رشد کرده و توسعه یافته است.ظهور ماشین های داده پردازی،بویژه کامپیوتر،تا حد زیادی نمایه سازی را تحت تاثیر قرار داده و آن را پویا ساخته است. با این وجود، نمایه سازی به عنوان یک علم(خوب،قابل اعتماد،قابل پیشگویی و پیچیده)هنوز قدمت چندانی ندارد. دستورالعملها و پیچیدگیهای بسیاری در مورد نحوه عمل در نمایه سازی داریم و بسیاری از مسائل آن را هم کورکورانه پذیرفته ایم.چنین نیست که هیچ دستورالعملی وجود نداشته باشد،اما آنهایی که وجود دارد اندک است یا عمیق نیست. در اینجا سعی بر این نیست که ارزش تجربه عملی نادیده انگاشته شود،بلکه می توان علم نمایه سازی منطقی تر و توسعه یافته تر از آنچه امروزه وجود دارد،داشت. این همان چیزی است که همه باید برای شرکت در آن یا حداقل تشویق آن تلاش کنیم.

---

پیشتر در مقالۀ جداگانه ای ویژگیهای کلی فهرستهای کامپیوتری نسل اول،دوم،و سوم و تفاوت های آنها با برگه دان شرح داده شد. در آن مقاله همچنین اشاره شد که همگام با تکنولوژی اطلاعات،پیشرفت فهرست های کامپیوتری با سرعت فزاینده ادامه دارد. با توجه به فراهم آمدن نرم افزارهای بسیار قوی وپیشرفته که توسط شرکت های خصوصی تهیه شده و در اختیار کتابخانه ها قرار گرفته است،نسل جدیدی از فهرست های کامپیوتری در برخی کتابخانه ها نصب شد و در اختیار استفاده کنندگان قرار گرفته است.اگر چه در ایران راه اندازی و استفاده از فهرست های کامپیوتری مراحل ابتدایی خود را می گذراند،اما ضروری است که کتابداران کشور با پیشرفت های جدید فهرستهای کامپیوتری آشنا شوند و بتوانند در امر طراحی فهرست های کامپیوتری با طراحان نرم افزاری همفکری و همکاری نموده و آنان را در فراهم آوردن نرم افزارهای سودمند هدایت کنند. افزون برآن،با توجه به اینکه اکنون در ایران امکان دسترسی به فهرستهای کامپیوتری کتابخانه های سایر کشورها از طریق امکانات مختلف شبکه جهانی اینترنت،مثل تل نت،گوفر،موزائیک،ونت اسکیپ فراهم آمده است. لازم است کتابداران ما نیز با آنها آشنا شوند و بتوانند از آنها به خوبی استفاده کرده و به کاربران دیگر نیز کمک رسانند.

---

---

طی سه دهه اخیر، شاهد پیشرفت سریع و کاربرد همه جانبه کامپیوتر در کشورهای پیشرفته بوده ایم. استفاده از نظام های کامپیوتری در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی ایران بویژه در کتابخانه های دانشگاهی و تخصصی اجتناب ناپذیر است. اگر چه دهه۱۳۶۰ سرآغاز این حرکت در ایران به حساب می آید،اما دهه ۱۳۷۰را باید در واقع شروع دست اندر کار شدن جدی کتابداران ایران در ودکار کردن امور کتابخانه و به طور کلی استفاده از نظام های کامپیوتری دانست. طی سالهای اخیر تمایل کتابداران کشور به استفاده از کامپیوتر در کتابخانه ها بتدریج افزایش یافته و شکلی ملموس تر به خود گرفته است. در حال حاضر برخی کتابخانه های دانشگاهی و تخصصی در تهران و بعضی مراکز استان ها به طور محدود از کامپیوتر بهره می گیرند. کتابخانه ملی ایران نیزکه همواره می تواند پرچمدار و راهگشای حرکتهای علمی و اصولی باشد طی چند سال اخیر تلاش خود را برای ایجاد یک نظام کامپیوتری کارآمد و فراگیر آغاز کرده است.

---

در مطالعه قبل دو تلاش مرتبط با فرضیۀ تحقیق وتوسعه را مورد آزمایش قرار دادیم که هر دو بر عدم استفاده از اطلاعات مرتبط متمرکز بود.این دو تلاش مربوط به دو مورد بود:الف)اطلاعاتی که در فرایند تحقیق از نظر زمانی دیر پیدا میشود،و ب)وقوع مکرر ومنظم این پدیده،علی رغم این تلاش ها هنوز هم پاسخ یک سوال باقی می ماند و آن اینکه مفهوم کارآیی در این فرایند چیست؟

---

دیسکهای نوری از سال۱۹۸۰گام به دنیای اطلاع رسانی گذاشته اند،و به دلیل حجم زیاد اطلاعات که بر روی آنها قرار می گیرد توانسته اند در بخشهای مختلف اطلاع رسانی وارد شده و تحولاتی را به وجود آورند. امروزه این دیسکها در فعالیتهای مختلف کتابخانه ها مثل فهرست نویسی و رده بندی،مرجع،کاوش اطلاعات،تشکیل پایگاه های اطلاعاتی مورد استفاده قرار می گیرند.تعداد این دیسکها در کتابخانه ها و عمومیت یافته آنها ایجاب می کند که برای ذخیره و بازیابی آنها اقدام شود. شاید در کتابخانه هایی که تعداد اندکی از این دیسکها را دارند نیازی به چنین کاری نباشد،اما در صورتیکه استراتژی کتابخانه خاصی تأکید بر تهیه این دیسکها در موضوعات مورد نظر و تشکیل پایگاه های اطلاعاتی باشد،لازم است که برای ذخیره و بازیابی اقدام گردد.

---

---

نقش فرمول بندی پرسش در فعالیتهای بازیابی اطلاعات به همان اندازه با اهمیت است که نمایه سازی مهم است،وحتی از نظر بعضی متخصصین اطلاع رسانی در بعضی موارد اهمیت آن از نمایه سازی هم بیشتر است.فرمولبندی پرسش به طور کلی شامل: انتخاب وگزینش مفاهیم،نوع ارتباط بین مفاهیم وترکیب آنها در قالب یک عبارت،تعیین حدود و ارزش مفاهیم به عنوان ملاک و میزان جستجو،وبرقراری بین زبان فرمولی پرسش و زبان سیستم می باشد. در نوع ساده تر آن مثلاً در یک جستجوی دستی موضوعی مدارک،فرمولبندی پرسش شامل انتخاب توصیفگرهای موضوعی و در صورت امکان ترکیب آن با عملگرهای منطقی ANDوORمی باشد. کیفیت فرمولبندی پرسش به ساختار طبقه بندی واژگان به ویژه ساختار زبان نمایه، توان،قابلیت و پیچیدگی زبان پرسش،اطلاعات به کار گرفته شده،مقدار زمان صرف شده،وجود قواعد و مقررات هدایتی به منظور فرمولبندی پرسش،زمینه و قابلیت جستجوگر،و حالت جستجو از نظر امکان تقابل و بازخورد بستگی دارد.

---

اساساً، رسالت آموزش و پرورش ارتقای فکری و روحی دانش‌آموزان است و چون این نهاد باید دانش‌آموزان را برای تفکر انتقادی آماده سازد، نقش کتابخانه مدرسه در این راستا، با هدف آموزش سواد اطلاعاتی مهمترین نقش است. کتابخانه‌های آموزشگاهی دیگر فقط محلی برای نگهداری کتابها نیستند و تبدیل به مراکز چندرسانه‌ای مدرسه شده اند که دانش‌آموزان را قادر می‌سازند با اطلاعاتی متنوع و وسیع به گونه‌ای معنی‌دار سروکارداشته باشند. این مراکز با کارمندانی آموزش دیده که آنها هم به نام متخصصان چندرسانه‌ای کتابخانه مدرسه شناخته می‌شوند، استفاده از منابع اطلاعاتی را نه تنها در مرکز چندرسانه‌ای مدرسه حمایت می‌کنند بلکه به ادغام این منابع در کلاسهای درس و از طریق برنامه درسی نیز کمک می‌کنند. از طرفی محققان در تحقیقات خود به این نکته پی برده‌اند که با وجود منابع اطلاعاتی غنی در کتابخانه‌های آموزشگاهی، موانعی در مقابل اطلاع‌جویی دانش‌آموزان وجود دارد که بررسی این موانع و ارائه راهکارها و الگوی عملی برای رفع آنها فواید قابل توجهی دربردارد. نوشته حاضر نیز در پی بررسی این موانع و شیوه‌های رفع آنهاست. از اینرو، ابتدا جایگاه کتابخانه‌های آموزشگاهی و سپس جایگاه کتابداران این کتابخانه‌ها در عصرحاضرمورد بررسی قرارگرفته، آنگاه با نگاهی اجمالی به مفهوم نیاز اطلاعاتی و رفتار اطلاع‌جویی، موانعی که در مقابل اطلاع‌جویی دانش‌آموزان توسط تحقیقات گوناگون کشف شده است، بررسی میگردد. در پایان نیز برخی از راهکارهای ارائه شده توسط محققان جهت رفع این موانع مطرح می‌گردد.